ریشه و اساس پیدایش این صفت مذموم در دل انسان از دیدگاه علم اخلاق می تواند موارد زیر باشد:

1- عیب جویی نتیجه عداوت و حسد است به این معنا كه اگر كسی كینه و دشمنی دیگری را در دل داشته باشد به دنبال عیوب او می‌افتد تا آنها را پیدا كند و رسوایش سازد.

2- تجسس ممكن است در برخی موارد از آثار طغیان قوه شهوت باشد به این معنا كه شخص بدون اینكه كینه و حسد نسبت به دیگران داشته باشد دنبال لغزشها و عیوب آنها می‌افتد.[ حقانی زنجانی، حسین؛ پژوهشی در ارزشهای اخلاقی، تهران، دانشگاه الزهرا، 1383، اول، ص 117] به طوری كه در این قوه نوعی پستی و زبونی پدید می‌آید كه فرد بیمار از آشكار شدن زشتی‌ها و عیوب دیگران، شاد می‌شود.[ علم اخلاق اسلامی، پیشین، ص 363.]

3- بدگمانی، عامل دیگری بر عیب جویی و بدگویی است.[ پژوهشی در ارزشهای اخلاقی، پیشین، ص 129]

راه علاج:

هر كسی بامراجعه به نفس خویش متوجه می‌شود كه خودش مانند دیگران خالی از عیوب نیست و خداوند از روی لطف، صفات بد و زشت و اشتباهات او را از دیگران مخفی كرده است.[ پژوهشی از ارزشهای اخلاقی، پیشین، ص 120] توجه به این نكته همچنین توجه به آثار شوم عیب جویی بر خود فرد و دیگران،‌چه دنیوی و چه اخروی، از مهمترین راهكارهای درمان این صفت زشت است.

حضرت امیر (علیه السلام) در این باره می‌فرماید:

«مَنْ نظَرَ فی عَیْبِ نَفْسِهِ اِشْتَغَلَ عَنْ عَیْبِ غَیرِهِ »[ محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحكمه، ترجمه حمید رضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1379، دوم، ج 9، ث 4216.] «هر كه عیب خود را ببیند  از پرداختن به عیب دیگران باز ایستد.»

تجسس ممدوح یا عیب جویی جایز:

لازم به تذكر است كه در پی عیوب دیگران افتادن و تجسس در امور مردم و به طور كلی عیب جویی، بعضاً نه تنها مذموم نیست بلكه واجب است از جمله:

1- عیب جویی از خود در جهت خودیابی و خودسازی (رفع اشكالات و دفع بیماری‌های اخلاقی).

2- كشف عیوب دیگران در انتخاب افراد مسئول برای مسئولیت‌های اجتماعی و نیز جهت انتخاب همسر و...

3- عیب جویی از بیگانگان و زیر نظر گرفتن افراد اجنبی و مشكوك، جهت جلوگیری از رسیدن به اهداف شوم خود.

4- در عیوبی كه فراگیر هستند، برخی از آنها را مورد توجه قرار دادن و بازگو نمودن آن جهت اخطار و هشدار  به دیگران.

5- بازگو نمودن برخی عیوب به افراد ذی‌صلاح و دلسوز و مربی جهت علاج و اصلاح.[ همان، ص 241.]

آیا همه جا می توان به دیگران عیوبشان را تذکر داد؟

چون اسلام برای حیثیت و آبروی مۆمن ارزش و اهمیت خاصی قائل است و بازگو کردن عیوب مردم نیز یک ضرورت است باید این امر مهم به صورت پنهانی و خصوصی انجام داد تا به شخصیت مۆمن لطمه ای وارد نشود که می گویند : نیازهای اضطراری باید در چارچوب خودشان ارزیابی شوند یعنی از آن محدوده نباید تجاوز کرد .

حضرت علی (علیه السلام) فرمود : « نصیحت کردن در میان مردم نوعی سرکوبی است . » « فهرست غرر /ص382»

امام حسن عسگری (علیه السلام) فرمود : « کسی که برادر دینی خود را در پنهان پند دهد زینت بخش او شده است ، اما اگر در برابر دیگران نصیحتش کند موجب سرشکستگی او می شود . » « تحف العقول / ص 36»

نصیحت در نهانی بهتر آید                           گره از جان و بند از دل گشاید

هدیه ای به نام عیب

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند : «محبوب ترین برادر نزد من کسی است که عیوبم را به من اهدا کند.»

 « تحف العقول ، ص 273 – اصول کافی – وسائل شیعه »

پس کسی که ادعای دوستی می کند ولی عیوب انسان را تذکر نمی دهد و هر گونه نقص و عیبی که می بیند بی تفاوت از آن می گذرد دوست واقعی نیست و چه بسا دشمن انسان ( هر چند از روی دشمنی ) خدمتی به انسان می کند و عیوب او را تذکر می دهد ، که اگر تذکر نمی داد او نمی توانست به سادگی به عیوب خود پی ببرد .

کتمان عیب خیانت است

همانگونه که عیب جویی زشت و حرام است کتمان عیب نیز خیانت است زیرا مومن باید مانند آیینه باشد و زشتیها و زیباییهای برادر دینی خود را نشان بدهد منتها به خود او نه به دیگران ، که شأن آیینه همین است .

امام صادق (علیه السلام) فرمودند : « کسی که برادر دینی خود را گرفتار عمل ناپسندی می بیند و می تواند او را از این کار باز دارد اگر چنین نکند به او خیانت ورزیده است .» « بحار الانوار چاپ بیروت ، ج72/ص65»

عیب زدایی و عیب جویی از جمله ویژگی های انسان مومن و متخلّق ( کسی که خود را تغییر بدهد و با کس دیگر همخو شود و خوشخویی کند ) به اخلاق حسنه صفت عیب زدایی است .

همه می دانند که عیب جویی از صفات زشت و ناپسند به به شمار می رود ولی عیب زدایی از صفات بسیار خوب و پسندیده است زیرا انسان در صورتی کامل می شود که عیوب خود را برطرف سازد و شکی نیست که تمام افراد بشر جز معصومین نواقص و کمبودهایی دارند و هیچ یک از گناه و اشتباه خالی نیستند .

چگونه به عیوب خود پی ببریم؟

پس انسان برای عیب زدایی یا بهتر بگویم برطرف کردن عیوب خود اول باید آنها را بشناسد . اما چگونه انسان به عیوب خود آگاه می شود ؟

پاسخ : انسان می تواند از سه راه به عیبه ای خود واقف شود :

1. مراقبت و محاسبه ؛ یعنی اگر انسان مواظب اعمال و رفتار خویش باشه و خودش رو مورد محاسبه و حسابرسی قرار بده ، به ویژه اگر خود را با معیارها و الگوهای مورد قبول صالحان و پارسایان مقایسه کنه چون خودش رو فاقد فضیلتهای آنها می بینه به خوبی می تونه به عیوب خویش پی ببرد .

2. عبرت گرفتن از رفتار و کردار افراد بزهکار و نادرست و بد اخلافق ، که به قول سعدی لقمان را گفتند : ادب از که آموختی ؟ گفت : از بی ادبان

3. معاشرت با دوستان مخلص و صدیق که از نصیحت کردن تو دریغ نداشته باشند و از روی خیرخواهی عیوب تو را بدون تملّق و چرب زبانی تذکّر دهند .

بله ، دوستان واقعی و با ایمان می توانند در این مسیر بهترین راهنما برای انسان باشند در صورتی که او هم به نصیحت های آنها گوش دهد و از آنها بخواهد او را در مورد اشتباهات و لغزشهایش آگاه و راهنمایی کنند .

از این رو است که امام صادق (علیه السلام) فرمودند :

« سعی کنید اوقات شبانه روز خود را به چهار قسمت تقسیم کنید : یک قسمت برای عبادت و خلوت با خدا ، یک قسمت برای تأمین معاش و تحصیل (به دست آوردن) هزینه زندگی ، قسمتی برای رفت و آمد و معاشرت با برادران مورد اعتمادی که شما را به عیوبتان آگاه می سازند و قلبا نسبت به شما خلوص و صفا دارند ، و ساعتی را نیز برای تفریح و لذایذ مشروع خود اختصاص دهید و به وسیله این ساعت { : ساعت استراحت } می توانید خود را برای ساعت دیگر آماده کنید . » « بحار الانوار / چاپ بیروت ج 75/ ص 321؛ تحف الغقول ، ص 307»

اگر می‌خوای رسوا نشی، عیبجویی نکن

پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمودند: عیب‌های مۆمنان را جستجو نكنید، زیرا هر كه دنبال عیب های مۆمنان باشد، خداوند عیب های او را دنبال كند و هر كه خداوند تعالی عیوبش را جستجو كند، او را رسوا سازد گرچه درون خانه‌اش باشد.(کتاب نهج الفصاحه)

بعضی ها در دیدن هم خسیس اند!

گروهی از مردم هستند که بدی های مردم را می‏بینند و مهم می‏شمارند ولی خوبی ها را نمی‏بینند یا نمی‏خواهند ببینند، و اگر دیدند آنها را ناچیز و غیر قابل اعتنا می‏کند و خوبی آنها ارزشی قائل نیستند. این گروه عینک بدبینی به چشم دارند و همواره در جستجوی بدیهای مردمند. اگر کسی دهها صفت خوب داشته باشد و یک صفت بد صفات خوبش را نادیده می‏گیرند و حتی یک بار هم از آنها نام نمی‏برند، ولی روی آن صفت بد انگشت می‏گذازند و مکرر به زبان می‏آوردند. اینان بیمارند و به مرض عیب جویی مبتلا هستند. اولیای گرامی اسلام به پیروان خود توصیه کردند آنان را دشمن خود بدانید و از معاشرت با این فرومایگان ناپاکدل بپرهیزید که از شرشان در امان نخواهید بود.

حضرت علی -علیه السلام -فرموده اند:

البته باید دشمن ترین آدم ها نزد تو و دور ترین اشخاص از تو کسانی باشند که در عیب جویی از مردم اصرار بیشتری دارند.

و نیز فرموده اند:

از آمیزش و مجالست با عیب جویان پرهیز کن که همنشین آنان از آیسبشان سالم نمی‏ماند.

امام جعفر صادق علیه‌السلام در حدیثی گهربار فرموده است: هر كس خودش را بهتر از دیگران بداند، او از متكبران است.

امام جعفر صادق علیه السلام فرمود : هر كس خودش را بهتر از دیگران بداند، او از متكبران است. حفص بن غیاث مى گوید: عرض كردم: اگر گنهكارى را ببیند و به سبب بى گناهى و پاكدامنى خود، خویشتن را از او بهتر بداند چه؟ فرمودند: هرگز هرگز! چه بسا كه او آمرزیده شود اما تو را براى حسابرسى نگه دارند، مگر داستان جادوگران و موسى علیه السلام را نخوانده اى؟ «اصول كافى، جلد8، صفحه128 »

فراوری: زهرا اجلال    

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: